روز ملی باتیک (طراحی روی پارچه) عبارت است از روز ملی به مناسبت گرامیداشت روز استقرار باتیک به‌عنوان میراث فرهنگی و معنوی (شفاهی و غیرمادی یا ناملموس) بشر در ۲ اکتبر ۲۰۰۹ (۱۰ مهر ۱۳۸۸ ش) توسط یونسکو. در این تاریخ، توصیه می‌شود که طبقات مختلف جامعه، اعم از مسئولان دولتی، کارمندان شرکت‌های دولتی، تا دانش آموزان باتیک را بپوشند.

گزینش روز ملی باتیک در ۲ اکتبر مبنی بر تصمیم یونسکو (سازمان ملل در امور آموزش‌وپرورش، علوم و فرهنگ) است که به‌طور رسمی باتیک اندونزی به‌عنوان یک میراث فرهنگی جهان معرفی‌شده است. یونسکو باتیک را در لیست میراث فرهنگی غیرمادی بشر قرار داده است. به رسمیت شناختن باتیک مساوی با اعتراف بین‌المللی نسبت به فرهنگ اندونزی است.

بنابراین، باتیک به‌عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی جهان که از اندونزی نشأت گرفته است، باید حفظ شود که ایجاد علاقه و افتخار از باتیک یکی از راه‌های آن است. باتیک پوشی در محل کار، حضور در هم‌اندیشی‌ها و نمایشگاه‌های باتیک یا شروع به یادگیری باتیک زنی از نمونه‌های علاقه و افتخار محسوب می‌شود.

باتیک از زبان جاوایی amba (آمبا به معنی نوشتن) و titik (تیتیک به معنی نقطه) تشکیل‌شده است که معنای فن رنگ‌آمیزی موم از طریق نقطه‌گذاری دارد. بنا به یک قول، تاریخ وجود باتیک به قرن ۱۷ میلادی برمی‌گردد که گذشتگان در آن زمان باتیک زنی را روی برگ‌های نخل با الگوی نمادهای گیاهی و حیوانی شروع کردند. باتیک در دوران پادشاهی‌های ماتارام، کاخ سلطنتی سولو و کاخ جوگجاکارتا توسعه چشم‌گیری داشت.

توضیح تصویر: هنر باتیک در زمان‌های قدیم

باتیک از سرزمین جاوه، یعنی جوگجاکارتا، نشأت گرفته است و در سراسر مناطق جاوه میانی مانند پکالونگن، ماگِلانگ و دیگر مناطق گسترش‌یافته است. باتیک در زمان قدیم برای لباس ساکنان کاخ، به‌ویژه پادشاه، استفاده می‌شد. سنت باتیک در اواسط دهه ۱۹۸۰ در بسیاری از مناطق مجمع‌الجزایر توسعه‌یافته است. دولت اندونزی حضور فرهنگ باتیک را در ۲۳ از ۳۴ استان ثبت کرد.

باتیک نسل به نسل به ارث برده شده است و تولید آن دارای ارزش مقدسی است که طراح باتیک روزه می‌گرفتند و قبل از باتیک زنی به همراه آهنگ‌های سنتی دعا می‌خواندند. برخی از صنعتگران باتیک هنوز هستند که این سنت را از نسل‌های قبلی به ارث برده‌اند، اما بسیاری از صنعتگران باتیک سنت باتیک را به‌عنوان بخشی از هنر فرهنگی یاد می‌گیرند.

در ابتدا، کار باتیک تنها در قصر به‌عنوان لباس پادشاه، پیروان پادشاه و خانواده پادشاه انجام می‌شد و درنهایت به‌عنوان لباس برای مردان وزنان خارج از قصر رایج شد. تا قرن بیستم، باتیک با روش نقطه نویسی انجام می‌شد و باتیک مهری وجود نداشت.

باتیک داستان خود را دارد که حس و احساسات را در آن دخیل می‌کند. ازآن‌جهت سزاوار است موردعلاقه و افتخار باشد. باتیک چاپی که در حال رشد است، قابل‌تحسین است، اما با آنچه مورد تصویب یونسکو تفاوت دارد.

باتیک تنها یک پارچه سنتی با طرح‌های مختلف نیست. باتیک دارای تاریخ و ارزش‌های سنتی جامعه اندونزی است که بسیار ارزشمند است. باتیک در مقایسه با سایر پارچه‌های معمول، ارزش هنری بیشتری دارد که برای همه محافل و طبقات مناسب است.

باتیک در اندونزی بر اساس فن تولید، منطقه تولید و الگوی تولید تقسیم‌شده است. بر اساس فن‌های تولید به باتیک دست‌نویسی، باتیک مهری و باتیک نقاشی تقسیم می‌شود. در قسمت دست‌نویسی، پارچه با الگو و بافت دستی تزئین می‌شود و تهیه و تولید آن به زمان دو تا سه ماه و حتی ۱ سال نیاز دارد.

توضیح تصویر: باتیک دست‌نویسی

باتیک مهری آن است که پارچه با الگوها و بافت‌های مهری تزیین می‌شود.

توضیح تصویر: باتیک مهری

و باتیک نقاشی آن است که الگوها و بافت‌ها مستقیماً بر روی یک پارچه سفید نقاشی می‌شود.

توضیح تصویر: باتیک نقاشی

غنای نماد و فلسفه زندگی مردم اندونزی

درواقع، باتیک یک آیکون فرهنگی است که از نمادها و فلسفه‌های غنی نسبت به چرخه زندگی انسان از زمان تولد تا مرگ، برخوردار است. غنای طرح‌های باتیک دلالت بر غنای معنا و فلسفه آن مطابق با استفاده آن دارد. برای مثال، باتیک با طرح عروسک شب خیمه بازی باشخصیت خوب برای آغوشی کودک است، طرح اژدها به‌عنوان نماد باروری برای مراسم هفت‌ماهگی بارداری اولین فرزند است، الگوی سیدو موکتی برای مراسم عروسی است، و الگوی خوشنویسی به‌عنوان پوشش برای مردگان بکار می‌رود.

مناطق مختلف اندونزی با طرح‌ها و رنگ‌های متفاوت باتیک شناخته‌شده‌اند. برای مثال، پارانگ (چاقوی بزرگ) قدیمی‌ترین طرح باتیک در اندونزی است که در حال حاضر بیشتر از آن استفاده می‌شود. الگوی پارانگ یا شمشیر نشان قدرت و نماد امواج اقیانوس است که یک روحیه خاموش نشدنی را نشان می‌دهد.

به‌غیراز تصاویر، معنای نمادین از باتیک نیز در رنگ نهفته است. باتیک از شهر توراجا واقع در استان سولاوسی جنوبی، مثلا، نماد رنگ دارد که در آن سیاه نماد مرگ، قرمز نماد زندگی، زرد نماد امید، و سفید نماد خلوص است.

توضیح تصویر: باتیک توراجا

غنای طرح‌ها نیز از مسیر تاریخی و تمدنی این کشور حکایت می‌کند و تأثیرات از تمدن‌های خارجی، مانند خوشنویسی و خط عربی، ققنوس چینی، ساکورای ژاپنی، و طاووس (سیمرغ) فارسی (ایرانی) را نشان می‌دهد.

توضیح تصویر: باتیک با طرح اژدها

توضیح تصویر: باتیک با طرح طاووس ایرانی

توضیح تصویر: باتیک با طرح سوکورای ژاپنی

تکامل باتیک

با مرور زمان، باتیک از حیث طرح و استفاده آن تکامل‌یافته است. برخی از طرح‌های باتیک، مانند پارانگ (چاقوی بزرگ) به نماد ویژه سلطنتی تبدیل‌شده بود که تنها می‌تواند توسط خانواده پادشاه استفاده بشود. برخی از الگوهای جدید، عناصر محیطی، مانند گیاهان و جانوران دریایی را به تصویر می‌کشند. استفاده از باتیک همچنین از رویدادهای ویژه و رسمی به

رویدادهای روزانه و فعالیت‌های روزمره تغییریافته است.

توضیح تصویر: سلطان هامِنگکوبُوانای دهم، پادشاه جوگجاکارتا (عکس: یونسکو ۲۰۰۸)

با توجه به توسعه فزاینده و سریع صنعت باتیک، آگاهی نسبت به نمادگرایی باتیک، متأسفانه فرسوده شده است. بنابراین، باید از طریق آموزش حفظ شود. توانایی هنرمندان باتیک برای ایجاد طرح نیز کاهش‌یافته است و به همین دلیل باتیک در حال حاضر از طرح‌های موجود بیشتر استفاده‌شده است.

فرهنگ غیرمادی میراث انسانی یکی از عوامل مهم در حفظ تنوع فرهنگی جهان در جریان تحولات است. در جریان سریع تولید و مصرف باتیک، ما باید معنای باتیک را به‌عنوان میراث فرهنگی ملت، و نه‌تنها محصولات جامعه، حفظ کنیم. استفاده تجاری باتیک می‌تواند جامعه را به درک کم  دچار ساخته و معنایی از سنت باتیک را محدود کند. از سوی دیگر، دسترسی بالایی باتیک می‌تواند برای معنی دهی ماهیت فرهنگ باتیک که نمادها و فلسفه‌های غنی وجود دارد، استفاده شود. این مهم است، زیرا این درک‌های ما به نسل‌های آینده منتقل می‌شود و به‌عنوان بخشی از سرمایه برای حفظ باتیک به‌عنوان یک فرهنگ میراث انسانی از اندونزی تبدیل می‌گردد.

منبع: جمع‌آوری و ترجمه‌شده از منابع مختلف توسط رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران در اندونزی